Đăng Nhập

Một người rất hiểu và rất yêu thơ Xuân Diệu trước Cách Mạng là nhà
phê bình Hoài Thanh đã từng nhận xét rằng “ Nhà thơ ấy đã thể hiện đúng
tâm hồn mình, đúng là mình nhất khi viết ra những dòng thơ diễn tả những
rung động tinh tế, mong manh, mơ hồ, những rung động không dễ gọi tên
và càng không dễ gì nắm bắt “, ví dụ như :
Mây biếc về đâu bay gấp gấp
Con cò trên ruộng cánh phân vân
Những nhận xét ấy chắc hẳn phải có căn cứ, có cơ sở. Tuy nhiên, với phần
lớn độc giả, Xuân Diệu trước hết vẫn là thi sĩ của lòng đam mê nồng
cháy, của tình yêu cuồng si đối với cuộc đời, một con người muốn được
giao cảm, giao hoà hết mình cùng tạo vật. Người đã kêu lên tiếng gọi tha
thiết, giục giã về sự sống gấp để tận hưởng hết những lạc thú của cuộc
đời. Và nếu phải kể một bài thơ tiêu biểu nhất cho một hồn thơ như thế,
thì chắc trong chúng ta không ai không lập tức nhớ ngay đến một bài thơ -
“ Vội vàng “.
Tôi muốn tắt nắng đi
Cho màu đừng nhạt mất;
Tôi muốn buộc gió lại,
Cho hương đừng bay đi.
Của ong bướm này đây tuần tháng mật,
Này đây hoa của đồng nội xanh rì,
Này đây lá của cành tơ phơ phất;
Của yến anh này đây khúc tình si,
Và này đây ánh sáng chớp hàng mi.
Mỗi sáng sớm thần Vui hằng gõ cửa;
Tháng giêng ngon như một cặp môi gần.
Tôi sung sướng.
Xúc cảm vội vàng dường như đã được thể hiện ở khổ đầu tiên của bài thơ :
khổ thơ năm chữ duy nhất trong bài thơ mà phần lớn là những câu thơ tám
chữ. Thể loại thơ tám chữ gợi cho ta nghĩ đến cách nói vốn có của ca
trù và cách sử dụng của Xuân Diệu cùng thể hiện một nét mới của thơ mới.
Còn cách đặt những câu thơ ngắn trong trường hợp này làm nên giọng điệu
gấp gáp giống như một hơi thở hối hả của một con người đang tràn đầy
cảm xúc. Mặt khác, Xuân Diệu đã đặt ở đầu tiên những câu lẻ hai chữ “
tôi muốn ”, và chủ đề trữ tình lập tức xuất hiện. Nhà thơ thể hiện cái
tôi công khai, ngang nhiên không lẩn tránh hay giấu giếm, cái tôi đầy
thách thức, đi ngược lại với thơ ca trung đại, nơi rất ít dám thể hiện
cái Tôi. Cách nhà thơ công nhiên khiêu khích thẩm mĩ thơ của thời đại
trước, chính là để thể hiện cái tôi trong một khao khát lớn lao, cái tôi
muốn đoạt quyền tạo hoá để làm những việc mà chỉ tạo hoá mới làm được
như “ tắt nắng đi “ và “buộc gió lại “. Nhưng trong cách diễn đạt của
nhà thơ thì “tắt nắng” và “buộc gió” không phải là ý muốn cuối cùng, vì
những câu chẵn của khổ thơ đều bắt đầu bằng một chữ “cho”.
Cho màu đừng nhạt mất,
......
Cho hương đừng bay đi.
Khát vọng ngông cuồng kia cũng xuất phát từ mong muốn giữ lại cái đẹp đẽ
cho sự sống. Những câu thơ gợi cảm giác lo âu rằng cái đẹp sẽ giảm
hương sắc đi, màu nắng sẽ bớt rực rỡ nếu nắng cứ toả, và làn hương kia
sẽ bớt nồng nàn nếu gió cứ bay. Nhưng mong muốn càng trở nên thiết tha
hơn khi nhà thơ dùng đến hai lần chữ “đừng” - chứa đựng một nguyện vọng
thiết tha. Từng chữ một của bốn câu thơ đều nói lên nỗi ham sống đến vô
biên, tột cùng đến trở nên cuồng si, tham lam, muốn giữ lại cho mình và
cho đời vẻ đẹp, sự sống ở trong tạo vật.
Câu thơ thứ năm đang từ nhịp điệu gấp gáp của những dòng năm chữ, thì
đột ngột đổ tràn ra trong những dòng tám chữ. Một sự chuyển đổi rất đẹp
của bài thơ, làm trải ra trước mắt người đọc một bức tranh xuân tuyệt
diệu. Trong bốn dòng thơ ấy đầy ắp những tiếng “này đây” rải ra khắp các
dòng thơ, vừa trùng điệp vừa biến hoá. Những câu thơ gợi hình dung về
một con người đang mê man, đắm đuối, cuống quýt trước mùa xuân đang trải
ra cuộc đời. Đó không chỉ là một bức tranh xuân, xuân sắc, xuân tình mà
còn là cách để tác giả nói đến cái mê đắm về một mùa xuân của tuổi trẻ,
của tình yêu. Vì vậy, không có một loài vật nào khác ngoài “ong bướm,
yến anh”, bởi nó gợi ra vẻ lả lơi, tình tứ,và “bướm lả ong lơi “ gợi ý
niệm về mùa xuân và tình yêu. Khúc nhạc của tình yêu, và hơn thế, “của
tình si”, gợi nên sự mê đắm. Bên cạnh đó, chữ “của” trở đi trở lại cùng
với “này đây” như một cặp không thể tách rời. Đó là cách để Xuân Diệu
biểu hiện cảm xúc trước thiên nhiên luôn có sựkết đôi, mọi vật quấn quýt lấy nhau, là của nhau không thể tách rời. Tất
cả đều mang vẻ đẹp của sự trẻ trung và sức sống. “ Hoa “ nở trên nền “
xanh rì “ của đồng nội bao la, “lá ” của “ cành tơ ” đầy sức trẻ và nhựa
sống. Cảm giác non tơ, mơn mởn ấy lại được tôn lên trong sự hiệp vần “
tơ phơ phất ” ở sau. Và như thế, cuộc sống hiện ra trong hình ảnh của
một vườn địa đàng, trong xúc cảm của một niềm vui trần thế. Giá trị nhân
văn của những câu thơ và cả bài thơ chính là ở đó.
Nếu như bốn câu thơ trên có vẻ như đã cân xứng, hoàn chỉnh rồi, thì câu
thơ thứ chín xuất hiện bằng ba chữ “ và này đây ”, như thể một người vẫn
còn chưa thoả, chưa muốn dừng lại, trong cảm xúc đầy tiếc nuối muốn
giăng bày cho hết niềm vui được sống. Nhưng đây không còn là những hình
sắc cụ thể như “lá, hoa, ong bướm “ mà trừu tượng hơn là ánh sáng, niềm
vui, thời gian - những vật thể không hữu hình. Đó cũng là cách để nhà
thơ bộc lộ quan điểm thẩm mĩ mới mẻ và thú vị . Thiên nhiên đã thôi
không còn là chuẩn mực của vẻ đẹp trong quan niệm của Xuân Diệu. Vẻ đẹp
của thiên nhiên chỉ được coi là đẹp khi mang dáng dấp của vẻ đẹp con
người. Ánh sáng đẹp vì gợi ra liên tưởng về “hàng mi” của một đôi mắt
đẹp. Niềm vui đẹp vì gợi ra liên tưởng về một vị thần, đại diện cho con
người. Và xúc cảm thẩm mĩ được nâng lên trong câu thơ về tháng giêng,
gợi nên vẻ đẹp của sự táo bạo, cuồng nhiệt, làm người đọc thơ phải sửng
sốt.
Tháng giêng ngon như một cặp môi gần.
Mùa xuân hiện ra trong sức gợi cảm kì lạ bởi một vẻ đẹp như đang đợi chờ
, đang sẵn sàng dâng hiến. Vì thế, mùa xuân như sinh ra cho con người
tận hưởng, cho hạnh phúc đến với con người, làm nên một khía cạnh khác
nữa của tinh thần nhân văn của bài thơ. Ở đó, cái quí giá, đẹp đẽ nhất
của con người lại là chính con người. Vì vậy, con người là thực thể cao
nhất, chứ không phải là thiên nhiên, là tôn giáo hay một chuẩn mực đạo
đức nào. Con người trong câu thơ này đã được tôn lên làm chuẩn mực thẩm
mĩ, làm cho người đọc ngạc nhiên, sửng sốt. Tác giả đưa ra ý niệm về một
tháng trẻ trung nhất của một mùa trẻ trung nhất trong năm : “ tháng
giêng “. Nhưng sự bất ngờ lại đến từ chữ thứ ba - “ngon”, điều mà ít ai
có thể ngờ. Và càng không ai có thể nghĩ rằng tác giả lại so sánh với
“cặp môi gần”. Nhưng có được sự so sánh ấy thì thời gian trừu tượng mới
trở nên gần gũi, do vậy mùa xuân hiện lên trong cảm xúc của một tâm hồn
đang thèm khát tận hưởng. Vẻ đẹp của mùa xuân như đã bị hoàn toàn chiếm
hữu.
Hình ảnh so sánh ấy như một người đang đợi chờ, sẵn sàng dâng hiến cho
tình yêu. Và hẳn phải có một tình yêu thật nồng nàn với cuộc đời thì tác
giả mới tạo ra được một hình ảnh lạ kì đến thế.
“Tôi sung sướng”
Những tiếng tất yếu được thốt lên sau tất cả những gì viết ở trên. Nhưng
sau ba chữ ấy lại là một dấu chấm ở giữa câu, khiến cho niềm sung sướng
ấy như bị ngắt lại, chặn lại giữa chừng để trở thành một niềm vui dở
dang, không trọn vẹn. Bởi sau dấu chấm là một chữ “ nhưng “ dự báo một
cảm xúc hoàn toàn mới lạ. Cái ám ảnh của sự vội vàng xuất hiện ở nửa sau
. Nhà thơ dường như không thể tận hưởng hết được mùa xuân vì cái cảm
giác hoài xuân ngay khi mùa xuân chưa hết. Và cảm xúc của nhà thơ đã đi
sang một phía ngược lại, xuất hiện một phản đề :
Nhưng vội vàng một nửa.
Ai đã được nghe hai câu đầu của sự phản đề cũng đều có ấn tượng sâu sắc.
Xuân đương đến nghĩa là xuân đương qua
Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già.
Sự mới mẻ, táo bạo, sự phát hiện lớn nhất của hai câu thơ lại được nằm ở
hai chữ tưởng như rất bình thường “ nghĩa là “, khiến cho câu thơ mang
dáng dấp của một đẳng thức nghệ thuật. Tác giả đã mạnh bạo đặt một dấu
bằng ở hai vế tưởng như trái ngược nhau :“đang tới” đối với “đang qua”,
“non” nghịch với “già”. Cách nói đầy ấn tượng như thế làm nên sự trôi
mau vô cùng của thời gian. Điều ấy càng có ý nghĩa với một người mà sự
sống đồng nghĩa với tuổi xuân, được thể hiện với đẳng thức thứ ba :
Và xuân hết nghĩa là tôi cũng mất.
Ở đây mùa xuân còn là chỉ mùa của tình yêu, tuổi trẻ. Xúc cảm ấykhơi nguồn cho một loạt những câu tiếp theo.Nhà thơ như muốn đảo ngược lại hết những quan niệm thông thường:
Lòng tôi rộng nhưng lượng trời cứ chật.
Bây giờ đối tượng của “rộng” không còn là trời đất mà là cá nhân “tôi”,
và cái bé nhỏ không còn là con người, mà lại là “trời đất”. Song điều
đáng nói lại là cái gì đã qua đi thì sẽ không bao giờ trở lại. Nhà thơ
đang nhìn cái nhìn nhân danh cái tôi, cất lên lời oán trách, lo lắng đôi
với tự nhiên và tạo hoá.
Không cho dài thời trẻ của nhân gian
Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn
Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại.
Còn trời đất nhưng chẳng còn tôi mãi
Nên bâng khuâng tôi tiếc cả đất trời.
Trời đất có nghĩa gì đâu khi tuổi trẻ của tôi không kéo dài. Mùa xuân
tuần hoàn có nghĩa gì đâu khi tuổi xuân của tôi không tuần hoàn. Nhà thơ
đã đem cái khát khao vô cùng của tuổi xuân tạo nên cho bài thơ sự mới
mẻ.
Mùi tháng năm đều rớm vị chia phôi
Khắp sông núi vẫn than thầm tiễn biệt.
Cơn gió xinh thì thào trong lá biếc.
Phải chăng hờn vì nỗi phải bay đi.
Chim rộn ràng bỗng đứt tiếng reo thi.
Hình ảnh của gió, của chim quay trở lại, nhưng lại không mang ý nghĩa về
vẻ đẹp nồng nàn của sự sống như ở phần đầu. Những hình ảnh ấy bây giờ
đều nhuốm vẻ luyến tiếc, chia phôi. Gió vẫn đẹp đến mê hồn - “thì thào
trong lá biếc” nhưng vẫn bay đi. Chim vẫn hót như một “khúc cuồng si “
nhưng lại báo trước một sự phai tàn. Những điệp khúc ấy dâng lên thành
một nỗi ám ảnh :
Chẳng bao giờ, ôi, chẳng bao giờ nữa...
Nhưng con người ham sống trong Xuân Diệu không dễ dàng khuất phục sự sắp
đặt của tạo hoá, chính vì vậy cái “tôi” đã tìm ra được phương hướng để
giải quyết một vấn đề không dễ gì giải quyết - đó là cách sống “vội
vàng”. Nếu không thể kéo dài được trường độ sống thì nhà thơ đề nghị
tăng tốc độ và cường độ sống. Vì thế, đề từ của đoạn thơ bắt đầu bằng
một hiệu lệnh của sự giục giã, vội vàng.
Mau đi thôi ! Mùa chưa ngả chiều hôm.
Ta muốn ôm
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn
Ta muốn riết mây đưa và gió lượn
Ta muốn say cánh bướm với tình yêu
Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều
Và non nước, và mây, và cỏ rạng;
Cho chuếnh choàng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng.
Cho no nê thanh sắc của trời tươi;
-Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi.
Những chữ “muốn” ở đầu bài thơ quay lại, nhưng nhiều hơn, dồn dập hơn,
cuống quýt hơn. Mà bây giờ “muốn” không còn là của “tôi” mà là của “ta”.
Sự vội vàng kích thích con người lớn rộng hơn để có thể ôm choàng cả
cuộc đời. Bằng cách ấy, “ta” được hình dung như một cơ thể của một người
vô cùng thân thiết, mến yêu, một thân thể mang vẻ trẻ trung đến mơn
mởn, đến rạng ngời, nồng thắm, và nhà thơ viết “cỏ rạng, xuân nồng”. Tác
giả dường như muốn được tận hưởng hết cuộc đời đẹp đẽ trong những cử
chỉ mãnh liệt, nồng nàn nhất, mỗi lúc một tăng lên : “ôm - riết - thâu
trong một cái hôn nhiều “.Điều ấy thể hiện một Xuân Diệu muốn hưởng thụ
mùa xuân như một bữa tiệc đời, để được “chuếnh choáng, đã đầy, no nê “.
Và câu thơ cuối được xem như táo bạo nhất trong những câu thơ táo bạo :
Hỡi xuân nồng, ta muốn cắn vào ngươi.
Câu thơ biểu lộ một trạng thái tột đỉnh của niềm yêu mến mùa xuân và cuộc sống này.
Ý thơ của Xuân Diệu có lẽ cũng chịu ảnh hưởng ít nhiều một ý thơ của nữ
thi sĩ Pháp, Anna de Nowai. Bởi nhà thơ như cũng muốn để lại dấu răng
của mình trên trái táo thời gian.
Vội vàng - trái cấm ái tình giữa vườn xuân trần thế
Triết lý sống 'Thà một phút huy hoàng rồi chợt tối/Còn hơn buồn le lói
suốt trăm năm' bề ngoài mang màu sắc của chủ nghĩa hiện sinh nhưng bên
trong lại thấm đẫm tinh thần nhân văn ở mọi thời đại. Vội vàng chưa phải
là bài thơ hay nhất nhưng kết tinh nhiều nhất tư tưởng nghệ thuật của
Xuân Diệu. Tứ thơ lan tỏa trên diện rộng: lấy hạt nhân là phút huy hoàng
của tuổi trẻ, nhà thơ tạo ra cả một vũ trụ thi ca ngập tràn hương sắc
của tình yêu, hạnh phúc.
Cảm hứng thơ khởi động từ một ảo tưởng lãng mạn: 'tắt nắng', 'buộc gió'
để chặn đứng dòng thời gian đưa 'hương', 'màu' của mùa xuân, tuổi trẻ,
tình yêu vào cõi vôhạn. Ảo tưởng lãng mạn của cái tôi cá nhân có thể tạo ra thứ huyền thoại
mới của con người hiện đại. Sự sống như ngưng đọng lại trong phút huy
hoàng nhất: 'tháng Giêng', khởi đầu của mùa xuân, 'sáng sớm', khởi động
của một ngày. Đó cũng là giờ phút 'Thần Vui mở cửa', khơi nguồn một tình
yêu thuần khiết. Vị Thần Ái tình của nhân loại được phục sinh nơi cuộc
sống Trần thế sau cả ngàn năm ẩn trốn trong cõi mịt mờ của Thiên đàng.
Vẻ đẹp của mùa xuân: 'ong bướm', 'hoa đồng nội', 'cành tơ', 'yến anh'...
được quy chiếu với hương sắc của tình yêu: 'tuần tháng mật', 'khúc tình
si', 'chớp hàng mi'... Xuân Diệu đã nhìn thiên nhiên bằng con mắt ái
tình và khái quát thành câu thơ cách tân táo bạo: 'Tháng Giêng ngon như
một cặp môi gần'. Không phải mùa xuân của đất trời mang lại tình yêu cho
con người mà chính tình yêu của con người mang lại mùa xuân bất tận cho
thế gian: 'Từ lúc yêu nhau hoa nở mãi/Trong vườn thơm ngát của hồn
tôi'.
Không tắt được nắng, buộc được gió, nói như Văn Cao: 'Thời gian qua kẽ
tay/Làm úa những chiếc lá...', Xuân Diệu làm một cuộc chạy đua theo thời
gian để đuổi bắt hương màu của tình yêu sự sống, biến ảo tưởng thành
hiện thực. Cuộc chạy đuổi này có cơ sở từ trong sức mạnh của 'cái tôi'
tự do giải phóng. Nó đoạn tuyệt với lối sống ung dung nhàn hạ và khuôn
sáo của người xưa: 'Đi đâu mà vội mà vàng/Mà vấp phải đá mà quàng phải
dây' hay 'Nhất nhật thanh nhàn nhất nhật tiên'. Không có lẽ tuần hoàn
của mùa xuân hay sự tái sinh của tuổi trẻ để con người mơ mộng tình yêu,
hạnh phúc nơi thế giới khác. Chính cái giới hạn ngắn ngủi của cuộc đời
trần thế lại sinh ra cõi vô hạn trong khát vọng tình yêu của con người.
Nhà thơ tự phóng đại mình lên với mãnh lực: 'ôm', 'riết', 'say', 'thâu'
cho 'chuếnh choáng', 'đã đầy', 'no nê'... tận hưởng những gì đang hiện
hữu của mùa xuân tuổi trẻ: 'mây đưa', 'gió lượn', 'cánh bướm', 'tình
yêu', 'một cái hôn nhiều'...
Bản giao hưởng Vội vàng cất lên cao trào và treo lửng lơ bằng một câu
thơ cũng đầy thách thức: 'Hỡi Xuân Hồng ta muốn cắn vào ngươi!'. Tứ thơ
vượt lên trên thứ cảm xúc nhục thể thường tình, thăng hoa vào tận cùng
cội nguồn văn hóa thẩm mỹ của nhân loại. Hình ảnh 'Xuân Hồng' và động từ
'cắn' gợi Trái cấm ái tình mà Adam và Eva đã ăn khi quyết định từ giã
Thiên đàng. Với Kinh Thánh, giờ phút ăn Trái cấm ái tình của Adam và Eva
đánh dấu cho tội lỗi đầu tiên của nhân loại, nhưng với các nhà văn hóa
Phục hưng và Khai sáng, đấy lại là giờ phút huy hoàng nhất, bởi vì từ
giờ phút này loài người mới thực sự biết yêu và có trí tuệ, cảm nhận đầy
đủ dư vị của hạnh phúc làm người. Tình yêu mang lại phép mầu nhiệm
thiêng liêng giúp cho loài người sinh sôi nảy nở vô tận, cõi hữu hạn
mong manh của kiếp người trở nên vô hạn.
Vội vàng đạt đến chiều sâu những giá trị nhân văn hiện đại, mở ra một hệ
thẩm mỹ mới trong thi ca Việt Nam hiện đại: con người là kiểu mẫu của
muôn loài, vẻ đẹp của thế gian.

---